Skip to main content Skip to main navigation menu Skip to site footer
Type: Article
Published: 2024-01-25
Page range: 14-53
Abstract views: 169
PDF downloaded: 6

Carpenter bees (Apidae: Xylocopini: Xylocopa) from Maranhão, Northeast Brazil

Universidade Federal do Maranhão (UFMA); Programa de Pós-Graduação em Biodiversidade e Biotecnologia—Rede Bionorte; Brazil
Instituto Tecnológico Vale (ITV); Universidade Federal do Pará (UFPA); Programa de Pós-Graduação em Zoologia; Brazil
Universidade Federal do Maranhão (UFMA); Programa de Pós-Graduação em Biodiversidade e Biotecnologia—Rede Bionorte; Brazil
Universidade Federal da Integração Latino-Americana (UNILA); Programa de Pós-Graduação em Biodiversidade Neotropical; Brazil
Hymenoptera Anthophila biogeography conservation diversity systematics

Abstract

We present a list of Xylocopa Latreille species that occur in Maranhão State, a region where several physiognomic formations characteristic of the Amazon, Cerrado, and Caatinga biomes overlap. The information was compiled through numerous surveys conducted in this territory, in addition to direct consultation in scientific collections, which have many unpublished records. Twelve species belonging to three subgenera were documented: Xylocopa (Neoxylocopa) amazonica Enderlein, 1913, X. (N.) aurulenta (Fabricius, 1804), X. (N.) cearensis Ducke, 1910, X. (N.) frontalis (Olivier, 1789), X. (N.) grisescens Lepeletier, 1841, X. (N.) hirsutissima Maidl, 1912, X. (N.) nigrocincta Smith, 1854, X. (N.) transitoria Pérez, 1901, X. (Schonnherria) macrops Lepeletier, 1841, X. (S.) muscaria (Fabricius, 1775), X. (S.) subcyanea Pérez, 1901 and X. (Stenoxylocopa) sp. Of these, two species are reported as first records for Maranhão (X. hirsutissima and X. subcyanea), one for Brazil (X. transitoria), and one for science (X. (Stenoxylocopa) sp.—not yet published).

 

References

  1. Agostini, J.C. (2021) Delimitação específica de duas espécies nominais de Xylocopa (Neoxylocopa) Michener, 1954 por meio de dados morfológicos e moleculares. Universidade Federal da Integração Latino-Americana, Foz do Iguaçu, 107 pp.
  2. Albuquerque, P.M.C., Camargo, J.M.F. & Mendonça, J.A.C. (2007) Bee Community of a Beach Dune Ecosystem on Maranhão. Brazilian Archives of Biology and Technology, 50, 1005–1018. https://doi.org/10.1590/S1516-89132007000700012
  3. Albuquerque, P.M.C., Ferreira, R.G., Rêgo, M.M.C., Santos, C.S. & Brito, C.M.S. (2001) Levantamento da fauna de Abelhas silvestres (Hymenoptera, Apoidea) na região da “Baixada Maranhense”: Vitória do Mearim, MA, Brasil. Acta Amazonica, 31 (3), 419–419. https://doi.org/10.1590/1809-43922001313430
  4. Albuquerque, P.M.C., Rêgo, M.M.C., Garcia, G.A., Maia, C.M., Mendes, F.H.N., Muniz, D.B., Borges, R.C., Mendonça, M.W., Brandão, R.A. & Santos, C.M. (2010) Análise ecológica rápida (AER) e caracterização prévia da estrutura populacional de vespas e abelhas no Parque Estadual do Mirador. Universidade Federal do Maranhão, São Luís, 43 pp.
  5. Araújo, A.C.A.M. (2014) Comunidade de abelhas (Hymenoptera, Apoidea) em uma área de Cerrado no Parque Estadual do Mirador, MA, Brasil. Universidade Federal do Maranhão, São Luís, 62 pp.
  6. BDiA (2021) Tema Vegetação. Banco de Dados de Informações Ambientais IBGE Ver. 2.18.0, Brasília. Available from: https://bdiaweb.ibge.gov.br/#/consulta/vegetacao (accessed 19 November 2022)
  7. Camillo, E. (2003) Polinização do maracujá. Holos, Ribeirão Preto, 44 pp.
  8. Cockerell, T.D.A. (1904) Descriptions and records of bees. Annals and Magazine of Natural History, Series 7, 14 (79), 21–30. https://doi.org/10.1080/03745480409442962
  9. Ducke, A. (1910a) Contribution a la connaissance de la faune hyménoptérologique du Nord-Est du Brésil. Revue d’Entomologie, Caen, 28, 78–122.
  10. Ducke, A. (1910b) Explorações botânicas e entomológicas no Estado do Ceará. Revista Trimestral do Instituto do Ceará, 24, 3–61.
  11. Duff, L.B., Proulx, A.N., Corbin, L.A.J. & Richards, M.H. (2023) Evidence for multiple mating by female eastern carpenter bees, Xylocopa virginica (Hymenoptera: Apidae). The Canadian Entomologist, 155, e10. https://doi.org/10.4039/tce.2022.51
  12. Enderlein, G. (1913) Zur Kenntnis der Xylocopen Südamerikas und übereinen Zwitter von Xylocopa ordinaria. Archiv für Naturgeschichte, Abteilung A, 79, 156–170.
  13. Fabricius, J.C. (1775) Systema entomologiae: sistens insectorum classes, ordines, genera, species, adiectis synonymis, locis, descriptionibus, observationibus. Officina Libraria Kortii, Flensburgi and Lipsiae, 832 pp. https://doi.org/10.5962/bhl.title.36510
  14. Fabricius, J.C. (1804) Systema piezatorum secundum ordines, genera, species, adjectis synonymis, locis, observationibus, descriptionibus. Reichard, Brunsvigae, 439 pp. https://doi.org/10.5962/bhl.title.10490
  15. Ferreira, L.A.C., Martins, D.C., Rêgo, M.M.C. & Albuquerque, P.M.C. (2019) Richness of Wild Bees (Hymenoptera: Apidae) in a Forest Remnant in a Transition Region of Eastern Amazonia. Psyche, 1–11. https://doi.org/10.1155/2019/5356104
  16. Ferreira, L.A.C., Martins, D.C., Rêgo, M.M.C. & Albuquerque, P.M.C. (2020) Três Décadas da Coleção do Laboratório de Estudos sobre Abelha da Universidade Federal do Maranhão (LEACOL). In: Souza, A.O., Oliveira, J.O., Nunes, A.S.A., Moraes, C.A.A., Reis, J.A., Cavalcante, K.S.B., Matos, L.R, Sena, M, Nascimento, S.M.V., Campelo, T.N.S. & Junior, M. (Eds.), Coletânea de Pesquisa Científica. Maranhão de Multiplicidades: científico, consciente e cultural. Vol. 1. FAPEMA, São Luís, pp. 181–208.
  17. Gerling, D., Velthuis, H.H.W. & Hefetz, A. (1989) Bionomics of the large carpenter bees of the genus Xylocopa. Annual Review of Entomology, 34, 163–190. https://doi.org/10.1146/annurev.en.34.010189.001115
  18. Giannini, T.C., Alves, D.A., Alves, R., Cordeiro, G.D., Campbell, A.J., Awade, M., Bento, J.M.S., Saraiva, A.M. & Imperatriz-Fonseca, V.L. (2020) Unveiling the contribution of bee pollinators to Brazilian crops with implications for bee management. Apidologie, 51, 406–421. https://doi.org/10.1007/s13592-019-00727-3
  19. Gonçalves, S.J.M., Rêgo, M.M.C. & Araújo, A. (1996) Abelhas sociais (Hymenoptera: Apidae) e seus recursos florais em uma região de mata secundária, Alcântara, MA, Brasil. Acta Amazônica, 26, 55–68. https://doi.org/10.1590/1809-43921996261068
  20. Gostinski, L.F., Carvalho, G.C.A., Rêgo, M.M.C. & Albuquerque, P.M.C. (2016) Species richness and activity pattern of bees (Hymenoptera, Apidae) in the restinga area of Lençóis Maranhenses National Park, Barreirinhas, Maranhão, Brazil. Revista Brasileira de Entomologia, 60, 319–327. https://doi.org/10.1016/j.rbe.2016.08.004
  21. Gottsberger, G., Camargo, J.M.F. & Silberbauer-Gottsberger, I. (1988) A bee pollinated tropical community: The beach dune vegetation of Ilha de São Luís, Maranhão, Brazil. Botanische Jahrbücher für. Systematik. 109, 469–500.
  22. Hogendoorn, K. & Velthuis, H.H. (1993) The sociality of Xylocopa pubescens: does a helper really help? Behavioral ecology and sociobiology, 32, 247–257. https://doi.org/10.1007/BF00166514
  23. Hurd, P.D. Jr. (1978) An annotated catalog of the carpenter bees (genus Xylocopa Latreille) of the Western Hemisphere (Hymenoptera: Anthophoridae). Smithsonian Institution Press, Washington, D.C., 106 pp.
  24. Hurd, P.D. Jr. & Moure, J.S. (1960) A New World subgenus of bamboo-nesting carpenter bees belonging to the genus Xylocopa Latreille (Hymenoptera: Apoidea). Annals of the Entomological Society of America, 53 (6), 809–821. https://doi.org/10.1093/aesa/53.6.809
  25. Hurd, P.D. Jr. & Moure, J.S. (1963) A classification of the large carpenter bees (Xylocopini). University of California Publications in Entomology, 29, 1–365.
  26. IBGE (2021) Área territorial brasileira 2020. Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística, Rio de Janeiro. Available from: https://www.ibge.gov.br/cidades-e-estados/ma. (accessed 19 November 2022)
  27. Jesus, C.P., Silva, F.M.A., Albuquerque, P.M.C. & Rêgo, M.M.C. (2007) Abelhas silvestres em uma área de cerrado, Balsas - MA: Composição faunística e Fenologia. Anais do VIII Congresso de Ecologia do Brasil, Caxambu, 2 pp.
  28. Lepeletier, A.L.M. (1841) Histoire Naturelle des Insectes. Vol. 2. Hyménoptères. Librairie Encyclopédique de Roret, Paris, 680 pp.
  29. Lucia, M. & Abrahamovich, A.H. (2010) A New Species of Large Carpenter Bee, Xylocopa (Hymenoptera: Apidae), from Argentina. Entomological News, 121, 243–248. https://doi.org/10.3157/021.121.0305
  30. Lucia, M., Alvarez, L.J. & Abrahamovich, A.H. (2014) Large carpenter bees in Argentina: systematics and notes on the biology of Xylocopa subgenus Neoxylocopa (Hymenoptera: Apidae). Zootaxa, 3754 (3), 201–238. https://doi.org/10.11646/zootaxa.3754.3.1
  31. Maidl, F. (1912) Die Xylocopa (Holzbienen) des Wiener Hofmuseums, ein Beitrag zu einer Monographiedieser Gattung. Annalen des Kaiserlich–Königlichen Naturhistorischen Museums in Wien, 26, 249–330.
  32. MapBiomas (2022) Relatório Anual de Desmatamento 2021. São Paulo, 126 pp. Available from: http://alerta.mapbiomas.org. (accessed 17 November 2022)
  33. Marchi, P. & Alves-dos-Santos, I. (2013) As abelhas do gênero Xylocopa Latreille (Xylocopini, Apidae) do Estado de São Paulo, Brasil. Biota Neotropica, 13, 249–269. https://doi.org/10.1590/s1676-06032013000200025
  34. Martins, M.B. & Oliveira, T.G. (2011) Amazônia maranhense: diversidade e conservação. Museu Paraense Emílio Goeldi, Belém, 328 pp.
  35. Mawdsley, J.R. (2018) New records and diagnostic notes on large carpenter bees (Hymenoptera: Apidae: genus Xylocopa Latreille), from the Amazon River basin of South America. Insecta Mundi, 631, 1–15.
  36. Mérida-Rivas, J.A., Hinojosa-Díaz, I.A., Ayala-Barajas, R., Barrientos-Villalobos, S., Pozo, C. & Vandame, R. (2022) Revision of carpenter bees of the subgenus Neoxylocopa Michener (Hymenoptera: Apidae) from Mexico and Mesoamerica. Zootaxa, 5158 (1), 1–67. https://doi.org/10.11646/zootaxa.5158.1.1
  37. Meurgey, F. (2016) Bee species and their associated flowers in the French West Indies (Guadeloupe, Les Saintes, La Désirade, Marie Galante, St Barthelemy and Martinique) (Hymenoptera: Anthophila: Apoidea). Annales de la Société entomologique de France (NS), 209–232. https://doi.org/10.1080/00379271.2016.1244490
  38. Michener, C.D. (1954) Bees of Panama. Bulletin of the American Museum of Natural History, 104, 1–175.
  39. Michener, C.D. (2007) The Bees of the World. 2nd Edition. Johns Hopkins University Press, Baltimore, Maryland, 992 pp.
  40. Minckley, R.L. (1998) A cladistic analysis and classification of the subgenera and genera of the large carpenter bees, tribe Xylocopini (Hymenoptera: Apidae). Scientific papers, 9, 1–47. https://doi.org/10.5962/bhl.title.16168
  41. Moure, J.S. (2003) Uma espécie nova de Xylocopa Latreille, 1802, e notas sobre Xylocopa transitoria Pérez e X. mordax Smith (Hymenoptera, Apoidea). Revista Brasileira de Entomologia, 47, 71–74. https://doi.org/10.1590/S0085-56262003000100011
  42. Moure, J.S. & Camargo, J.M.F. (1988) Uma nova espécie de Xylocopa (Neoxylocopa) do Brasil (Hymenoptera, Apoidea). Revista Brasileira de Entomologia, 32 (2), 209–214.
  43. Moure, J.S. & Melo, G.A.R. (2007) Xylocopini Latreille, 1802. In: Moure, J. S., Urban, D. & Melo, G.A.R. (Eds), Catalogue of Bees (Hymenoptera, Apoidea) in the Neotropical Region. Sociedade Brasileira de Entomologia, Curitiba. [Online version] Available from: http://www.moure.cria.org.br/catalogue. (accessed 17 November 2022)
  44. Neto, P.L. & Loyola, R. (2016) Biogeografia da conservação. In: Almeida, E.A.B. & Carvalho, C.J.B. (Eds.), Biogeografia da América do Sul: analisando espaço, tempo e forma, 2nd. ROCA Editors, pp. 168–179.
  45. Neves, C.L. Jr., Barros, H.C., Diniz, M.R., Correia, B.E.F., Ferreira, L.A.C., Silva, A.G., Almeida, E.B. Jr. & Rêgo, M.M.C. (2021) Bees from an Island in the Delta of the Americas (Maranhão state, Brazil) and their Floristic Interactions. Sociobiology, 68, e5783. https://doi.org/10.13102/sociobiology.v68i3.5783
  46. NuGeo (2021) Climatologia. Núcleo de Geoambiental, São Luís. Available from: https://www.nugeo.uema.br/?page_id=81. (accessed 19 November 2022)
  47. Oliveira, A.G.C. & Zanella, F.C.V. (2020) Abelhas Neoxylocopa Michener, 1954 do Nordeste do Brasil. IX Encontro Annual de Iniciação Cientítica, Foz do Iguaçu, 21 pp.
  48. Oliveira, F.S., Mendonça, M.W.A., Vidigal, M.C.S., Rêgo, M.M.C. & Albuquerque, P.M.C. (2010) Comunidade de abelhas (Hymenoptera, Apoidea) em ecossistema de dunas na Praia de Panaquatira, São José de Ribamar, Maranhão, Brasil. Revista Brasileira de Entomologia, 54, 82–90. https://doi.org/10.1590/s0085-56262010000100010
  49. Oliveira, F.S. (2014) Abelhas visitantes de Mouriri acutiflora (Melastomataceae) utilizam o óleo floral como recurso? Boletim do Museu Paraense Emílio Goeldi - Ciências Naturais, 9, 701–703.
  50. Oliveira, F.S., Ribeiro, M.H.M., Nunez, C.V. & Albuquerque, P.M.C. (2016) Flowering phenology of Mouriri guianensis (Melastomataceae) and its interaction with the crepuscular bee Megalopta amoena (Halictidae) in the restinga of Lençóis Maranhenses National Park, Brazil. Acta Amazonica, 46, 281–290. https://doi.org/10.1590/1809-4392201504853
  51. Pereira, M. & Garófalo, C.A. (2010) Biologia da nidificação de Xylocopa frontalis e Xylocopa grisescens (Hymenoptera, Apidae, Xylocopini) em ninhos-armadilha. Oecologia Australis, 14, 193–209. https://doi.org/10.4257/oeco.2010.1401.11
  52. Pérez, J. (1901) Contribution à l’étude des Xylocopes. Actes de la Société Linnéenne de Bordeaux, 56, 1–128.
  53. Pinto, R.S., Silva, A.G. & Albuquerque, P.M.C. de (2020) Floral visiting bees of Humiria balsamifera var. floribunda (Humiriaceae) and its pollen transport network, in a restinga environment. Studies on Neotropical Fauna and Environment, 57 (3), 1–12. https://doi.org/10.1080/01650521.2020.1842083
  54. Pinto, R.S., Silva, A.G., Conceição, G.A., Santos, S.M., Albuquerque, P.M.C. & Rêgo, M.M.C. (2011) Nidificação de abelhas em ninhos-armadilha, na Estação Ecológica do Rangedor, São Luís, MA. X Congresso de Ecologia do Brasil, São Lourenço, 2 pp.
  55. Plant, J.D. & Paulus, H.F. (2016) Evolution and Phylogeny of Bees: Review and Cladistic Analysis in Light of Morphological Evidence (Hymenoptera, Apoidea). Schweizerbart Science Publishers, Stuttgart, 364 pp.
  56. Rebêlo, J.M.M. (1995) Espécies de Anthophoridae (Hymenoptera, Apoidea) e sua associação com flores, numa área restrita da ilha de São Luís-MA, Brasil. Boletim do Museu Paraense Emílio Goeldi, série Zoologia, 11, 105–124.
  57. Rebêlo, J.M.M., Rêgo, M.M.C. & Albuquerque, P.M.C. (2003) Abelhas (Hymenoptera, Apoidea) da região setentrional do Estado do Maranhão, Brasil. In: Melo, G.A.R. & Alves-dos-Santos, I. (Eds.), Apoidea Neotropica: Homenagem aos 90 Anos de Jesus Santiago Moure. UNESC, Criciúma, pp. 265–278.
  58. Rebêlo, J.M.M. & Silva, F.S. (1999) Distribuição das abelhas Euglossini (Hymenoptera: Apidae) no estado do Maranhão, Brasil. Anais da Sociedade Entomológica do Brasil, 28, 389–401. https://doi.org/10.1590/s0301-80591999000300003
  59. Rêgo, M.M.C. & Albuquerque, P.M.C. (2012) Biodiversidade de Abelhas em Zonas de Transição no Maranhão. Embrapa - Semiárido, 249, 36–57.
  60. Rêgo, M.M.C., Albuquerque, P.M.C., Ramos, M.C. & Mendes, F.N. (2007) Abelhas do cerrado s. l. dos “Gerais de Balsas.” In: Barreto, L. (Ed.), Cerrado Norte do Brasil. USEB, Pelotas, pp. 157–163.
  61. Richards, M.H. (2011) Colony social organisation and alternative social strategies in the eastern carpenter bee, Xylocopa virginica. Journal of insect behavior, 24, 399–411. https://doi.org/10.1007/s10905-011-9265-9
  62. Roubik, D.W. (1995) Applied pollination in tropical America. Pollination of cultivated plants in the tropics. FAO Agricultural Services Bulletin, 118, 198.
  63. Sakagami, S.F. & Laroca, S. (1971) Observations on the Bionomics of Some Neotropical Xylocopine Bees, with Comparative and Biofaunistic Notes (Hymenoptera, Anthophoridae). Journal of the Faculty Science. Hokkaido University. Series VI. Zoology, 18 (1), 57–127.
  64. Santana, I.B.P.A. (2018) Biologia da polinização e biologia reprodutiva de Cnidoscolus urens (L.) Arthur (Euphorbiaceae) e Crotalaria retusa L. (Fabaceae): plantas exóticas presentes em áreas de dunas costeiras na Ilha do Maranhão, Brasil. Universidade Federal do Maranhão, São Luís, 69 pp.
  65. Sazima, I. & Sazima, M. (1989) Mamangavas e irapuás (Hymenoptera, Apoidea): visitas, interações e consequências para polinização do maracujá (Passifloraceae). Revista Brasileira de Entomologia, 33, 109–118.
  66. Schlindwein, C.P., Schlumpberger, B., Wittmann, D. & Moure, J.S. (2003) O gênero Xylocopa Latreille no Rio Grande do Sul, Brasil (Hymenoptera, Anthophoridae). Revista Brasileira de Entomologia, 47, 107–118. https://doi.org/10.1590/S0085-56262003000100016
  67. Schmeller, D.S. & Bridgewater, P. (2016) The Intergovernmental Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES): progress and next steps. Biodiversity and Conservation, 25, 801–805. https://doi.org/10.1007/s10531-016-1095-9
  68. Serra, B.D.V. & Drummond, M.S. (2006) Relações ecológicas Urucum/Abelhas nativas em comunidades rurais no Nordeste do Maranhão. Anais do VII Encontro sobre Abelhas, Ribeirão Preto, 1 pp.
  69. Silva, F.S. & Rebêlo, J.M.M. (1999) Euglossine Bees (Hymenoptera: Apidae) of Buriticupu, Amazonia of Maranhão, Brazil. Acta Amazonica, 29, 587–585. https://doi.org/10.1590/1809-43921999294599
  70. Silva, M., Zanella, F.C.V. & Schlindwein, C.P. (2009) Distribuição e Abundância de abelhas do gênero Xylocopa (Hymenoptera, Apidae, Xylocopini) no nordeste do Brasil. Anais do III Congresso Latino Americano de Ecologia, São Lourenço, 4 pp.
  71. Silveira, F.A., Melo, G.A.R. & Almeida, E.A.B. (2002) Abelhas brasileiras: sistemática e identificação. Fundação Araucária, Belo Horizonte, 253 pp.
  72. Smith, F. (1854) Apidae. In: Catalogue of hymenopterous insects in the collection of the British Museum. Part II. British Museum, London, pp. 199–465. https://doi.org/10.5962/bhl.title.8766
  73. Sodré, L., Cruz, R., Gomes, R., Rêgo, M.M.C. & Albuquerque, P.M.C. de (2000) Diversidade e preferências florais de abelhas no Parque Ambiental da ALUMAR, São Luís-MA, BR. Anais do XXIII Congresso Brasileiro de Zoologia, Cuiabá, 199 pp.
  74. Vargas, P., Rumeu, B., Heleno, R.H., Traveset, A. & Nogales, M. (2015) Historical isolation of the Galápagos carpenter bee (Xylocopa darwini) despite strong flight capability and ecological amplitude. PloS one, 10, e0120597. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0120597
  75. Viana, B.F. & Kleinert, A. de M.P. (2005) A community of flower-visiting bees (Hymenoptera: Apoidea) in the coastal sand dunes of northeastern Brazil. Biota neotropica, 5, 79–91. https://doi.org/10.1590/S1676-06032005000300005
  76. Viana, B.F., Kleinert, A.M.P. & Silva, F.O. (2002) Ecologia de Xylocopa (Neoxylocopa) cearensis (Hymenoptera, Anthophoridae) nas dunas litorâneas de Abaeté, Salvador, Bahia. Iheringia. Série Zoologia, 92, 47–57. https://doi.org/10.1590/S0073-47212002000400007
  77. Villamizar, G., Fernández, F. & Vivallo, F. (2020) Synopsis of the carpenter bee subgenus Xylocopa (Schonnherria) Lepeletier, 1841 (Hymenoptera: Apidae) in Colombia, with designation of lectotypes and the description of two new species. Zootaxa, 4789 (2), 301–347. https://doi.org/10.11646/zootaxa.4789.2.1
  78. Zama, P.C. & Silveira, F.A. (2015) Primeiro registro de Xylocopa (Stenoxylocopa) Hurd & Moure, 1960 no estado do Maranhão, com descrição de uma nova espécie (Hymenoptera: Apidae: Xylocopini. Anais do III Simpósio de Zoologia Sistemática, Belo Horizonte, 38 pp.
  79. Zanella, F.C.V. (2000) The bees of the Caatinga (Hymenoptera, Apoidea, Apiformes): a species list and comparative notes regarding their distribution. Apidologie, 31, 579–592. https://doi.org/10.1051/apido:2000148